Sprawa Barbary Skrzypek, wieloletniej współpracowniczki Jarosława Kaczyńskiego, która w marcu 2025 roku została przesłuchana jako świadek w śledztwie dotyczącym tzw. „dwóch wież”, a kilka dni później zmarła, wywołała w Polsce szeroką debatę na temat praw procesowych świadków.
Kluczowym elementem tej dyskusji stała się decyzja prokurator Ewy Wrzosek o niedopuszczeniu pełnomocnika Barbary Skrzypek do udziału w przesłuchaniu, co uzasadniono brakiem interesu procesowego świadka wymagającego obecności adwokata (vide artykuł powyżej).
Jak tymczasem jawi się ta kwestia w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) w pryzmacie zasady rzetelnego procesu zapisanej w art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPCz) oraz gwarancji procesowych przysługujących uczestnikom postępowania karnego? Czy w grę może wchodzić naruszenie innych art. Konwencji?
Kontekst prawny i faktyczny sprawy Barbary Skrzypek.
Zgodnie z polskim Kodeksem postępowania karnego (art. 87 § 2 i 3), świadek może ustanowić pełnomocnika, ale decyzja o jego dopuszczeniu do czynności procesowych należy do organu prowadzącego postępowanie – w tym przypadku prokuratora. Ewa Wrzosek odmówiła Barbarze Skrzypek udziału pełnomocnika wskazując, że świadek nie znajdował się w sytuacji, w której groziło mu postawienie zarzutów, a tym samym jej interesy nie wymagały ochrony prawnej. Pełnomocnik Barbary Skrzypek, mec. Krzysztof Gotkowicz, argumentował jednak, że obecność adwokata była uzasadniona ze względu na stan zdrowia świadka, jej zdenerwowanie oraz potencjalną presję wynikającą z obecności dwóch pełnomocników strony pokrzywdzonej.
Odmowa udziału pełnomocnika w przesłuchaniu wzbudziła kontrowersje, zwłaszcza w kontekście późniejszej śmierci Barbary Skrzypek, co podsyciło spekulacje o wpływie przesłuchania na jej stan.
Analiza w świetle orzecznictwa ETPCz
W kontekście „sprawy” Barbary Skrzypek kluczowe pytania, jakie postawiłby ETPCz, to:
Czy odmowa dopuszczenia pełnomocnika naruszyła równowagę procesową między organem prowadzącym postępowanie a świadkiem?
Czy świadek miał realną możliwość skorzystania z pomocy prawnej w sytuacji, która mogła wymagać wsparcia (np. ze względu na stan zdrowia lub presję procesową)?
Czy brak nagrania przesłuchania stanowił dodatkowe uchybienie, osłabiające przejrzystość i rzetelność postępowania?
Zasada rzetelnego procesu w orzecznictwie ETPCz
Art. 6 EKPCz gwarantuje prawo do rzetelnego procesu, które obejmuje zarówno prawa oskarżonego, jak i inne aspekty postępowania karnego, w tym traktowanie świadków. Choć świadkowie nie są stronami postępowania w rozumieniu art. 6, Trybunał wielokrotnie podkreślał, że sposób prowadzenia postępowania dowodowego, w tym przesłuchania świadków, musi być zgodny z zasadą sprawiedliwości proceduralnej. W szczególności ETPCz bada, czy procedury krajowe zapewniają równowagę między interesami organów ścigania a prawami jednostek, w tym prawem do obrony i wsparciem prawnym.
Ponadto jakkolwiek orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) dotyczące ochrony praw świadka oraz udziału jego pełnomocnika podczas przesłuchania w śledztwie i sprawie karnej, koncentruje się przede wszystkim na zapewnieniu prawa do rzetelnego procesu, w niektórych przypadkach wskazuje także na ochronę przed nieludzkim lub poniżającym traktowaniem (art. 3) oraz poszanowaniem życia prywatnego (art. 8). ETPCz nie ustalił jednolitego, obligatoryjnego wymogu obecności pełnomocnika świadka podczas przesłuchań, niemniej w swoich wyrokach podkreśla konieczność zapewnienia odpowiednich gwarancji proceduralnych, aby uniknąć naruszeń praw człowieka.
Poniżej kluczowe aspekty orzecznictwa w tym zakresie:
W sprawie Graviano przeciwko Włochom (wyrok z 10 lutego 2005 r., skarga nr 10075/02) Trybunał podkreślił, że zadaniem ETPCz nie jest ocenianie dopuszczalności dowodów (co należy do sądów krajowych), ale analiza, czy sposób prowadzenia postępowania, w tym przesłuchania świadków, był rzetelny. Jeśli świadek był zastraszany lub pozbawiony wsparcia prawnego w sytuacji, gdy było to niezbędne dla ochrony jego praw, może dojść do naruszenia art. 6.
W orzecznictwie dotyczącym oskarżonych (np. S.N. przeciwko Szwecji, wyrok z 2 lipca 2002 r., skarga nr 34209/96) Trybunał wskazywał, że obecność pełnomocnika może być kluczowa dla zapewnienia równowagi procesowej, zwłaszcza gdy zeznania świadka mają istotne znaczenie dla wyniku sprawy. Choć sprawa ta dotyczy oskarżonego, analogiczne zasady mogą być stosowane do świadków w szczególnych okolicznościach.
Wyrok w sprawie Al-Khawaja i Tahery przeciwko Wielkiej Brytanii (2011)
W tym przełomowym orzeczeniu Wielkiej Izby ETPCz (skarga nr 26766/05 i 22228/06) Trybunał zajmował się kwestią wykorzystania zeznań świadków, którzy nie zostali przesłuchani na rozprawie. Choć kontekst różni się od sprawy Barbary Skrzypek, wyrok ustalił tzw. „test Al-Khawaja”, który wymaga, aby brak możliwości skorzystania z pewnych gwarancji procesowych (np. obecności pełnomocnika czy konfrontacji ze świadkiem) był równoważony innymi środkami zapewniającymi rzetelność postępowania. W przypadku Barbary Skrzypek brak pełnomocnika może być uznany za naruszenie równowagi procesowej ( troje contra jedna).
Wyrok w sprawie Płonka przeciwko Polsce (2009)
W sprawie nr 20310/02 ETPCz uznał naruszenie art. 6 § 1 w zw. z art. 6 § 3 EKPCz, wskazując, że brak obecności obrońcy podczas pierwszego przesłuchania podejrzanej w postępowaniu przygotowawczym, a następnie wykorzystanie tych zeznań jako podstawy skazania, naruszyło prawo do obrony. Choć Skrzypek była świadkiem, a nie podejrzaną, analogia jest istotna: brak wsparcia prawnego w sytuacji potencjalnej presji procesowej może podważyć rzetelność uzyskanych zeznań, a co za tym idzie – całego postępowania. Trybunał podkreślił, że wczesne etapy postępowania wymagają szczególnej ochrony praw jednostki, co może dotyczyć także świadków w trudnej sytuacji osobistej.
Bardzo ważny wyrok w sprawie Yevgeniy Ivanov przeciwko Rosji (2013)
W sprawie nr 27100/03 ETPCz stwierdził naruszenie art. 6 EKPCz, gdy świadek nie mógł być przesłuchany na rozprawie, a brak równoważących środków (np. nagrania przesłuchania) uniemożliwił ocenę wiarygodności jego zeznań. W przypadku Skrzypek przesłuchanie nie było nagrywane, co dodatkowo komplikuje weryfikację jego przebiegu. Trybunał wielokrotnie podkreślał, że brak dokumentacji audiowizualnej w sprawach budzących kontrowersje może osłabiać gwarancje procesowe.
Hulki Güneş przeciwko Turcji. Wyrok z 19 czerwca 2003 r. w sprawie nr 28490/95. Sprawa dotyczyła nieprawidłowości w postępowaniu dowodowym, w tym w przesłuchaniach świadków w śledztwie. ETPCz uznał, że brak odpowiednich gwarancji proceduralnych, w tym wsparcia dla świadków w trudnej sytuacji, wpłynął na rzetelność postępowania, naruszając art. 6 EKPCz. Wyrok podkreśla obowiązek państw do zapewnienia ochrony świadkom w fazie śledztwa
Wnioski
W sprawie Al-Khawaja ETPCz wskazał, że ograniczenia praw procesowych muszą być uzasadnione i zrównoważone innymi gwarancjami. W przypadku Barbary Skrzypek brak pełnomocnika, przy jednoczesnej obecności dwóch pełnomocników strony pokrzywdzonej, mógł stworzyć sytuację „trzech na jednego”, co – jak zauważyli niektórzy prawnicy – mogło wpłynąć na poczucie sprawiedliwości proceduralnej świadka.
Dodatkowo, brak nagrania przesłuchania, co podkreślono w sprawie Yevgeniy Ivanov, utrudnia późniejszą ocenę, czy Skrzypek była traktowana w sposób zgodny z zasadami sprawiedliwości. ETPCz wielokrotnie wskazywał, że w sprawach o znaczeniu społecznym lub politycznym (jak śledztwo ws. „dwóch wież”) transparentność postępowania jest szczególnie istotna.
W świetle zasady rzetelnego procesu i praktyki Trybunału można argumentować, że w szczególnych okolicznościach – takich jak wiek, stan zdrowia czy kontekst polityczny sprawy – świadek powinien mieć zapewnione wsparcie prawne
Okoliczności towarzyszące przesłuchaniu Barbaray Skrzypek uwypuklają lukę w polskim prawie procesowym, które pozostawia zbyt dużą swobodę prokuratorowi w ocenie „interesu świadka”, bez jasnych kryteriów i skutecznych środków odwoławczych.
Wnioski płynące z wyroków takich jak Płonka czy Al-Khawaja sugerują, że Polska mogłaby rozważyć reformę przepisów (np. wprowadzenie instytucji „świadka z asystą”), aby lepiej dostosować je do standardów ETPCz. W obecnej formie decyzja w sprawie Skrzypek, choć formalnie zgodna z prawem krajowym, może być postrzegana jako niewystarczająco respektująca gwarancje procesowe w duchu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Andrzej Golec